Trong cuốn Từ điển Bách khoa Tri thức, "ăn hại đái nát" chỉ một người vô tích sự, chỉ biết ăn không biết làm mà lại còn gây ra nhiều điều tệ hại cho người khác. Điều này cũng được nhắc đến trong cuốn Từ điển tiếng Việt của Viện Ngôn ngữ học, với ý nghĩa là không đóng góp gì có ích và lại gây hại cho người khác. Trong trường hợp này, chúng ta thường sử dụng thành ngữ "ăn hại đái nát" để miêu tả một người như vậy. Ví dụ: "Tao là tao từ cái mặt bọn bay. Nhờ bao nhiêu việc mà chả được tích sự gì. Đúng là một lũ ăn hại đái nát". Có thể thấy, người được so sánh như vậy thực sự là xấu, không đáng trân trọng về tư cách và nhân cách.
Một người bị mắng là "ăn hại đái nát" thường không còn từ nào để diễn tả sự kém cỏi, không đóng góp gì cho xã hội nữa. Họ cảm thấy xấu hổ và ê chề vì sự kém cỏi của mình, chỉ biết ăn tàn phá hại. Theo giáo sư Phạm Văn Tình, hình ảnh "ăn" - "đái" ở đây là hai quá trình hoàn toàn trái ngược. Nếu một người vô tích sự, hay "ăn hại", thì hệ quả tự nhiên sẽ là "đái nát". Nhiều ý kiến cho rằng "đái nát" có nghĩa là đái nát nhà, nát cây cối, tức là chỉ biết "ăn" và "đái" mà không thể làm gì khác, không khác gì các loài động vật thấp kém.
Tuy nhiên, trong thành ngữ này, từ "ăn hại" đã được hiểu rõ rồi. Nhưng hai từ "đái nát" có ý nghĩa thế nào? Nó có nghĩa là đái nát nhà, nát cây cối, nát đất người khác sao? Hay chỉ là một lối nói để có vần với từ "ăn hại"? Thường thì trong các thành ngữ, ta thường thấy tình trạng "nói cho có vần có điệu", mà không có ngữ nghĩa riêng của thành phần đứng trước hay sau nó. Tuy nhiên, việc tra nguyên gốc từ "đái nát" mang đến một giải thích khá thú vị.
"Đái nát" là một thuật ngữ mà nhiều tài liệu nghiên cứu đã dành để miêu tả một câu chuyện trong dân gian. Theo câu chuyện này, ở quá khứ, có nhiều chủ nợ cho vay nhưng mãi mãi không đòi được nợ. Con nợ cứ trì hoãn, giục mãi cũng không trả. Có chủ nợ nhờ người khác đi bắt nợ, ép nợ để đòi lại những gì đã cho mượn. Cảnh bắt nợ như vậy thường xảy ra ở nhiều nơi và rất bi thảm.
Có nhiều chủ nợ sai gia nhân, đầy tớ đến tận nhà con nợ để bắt nợ theo kiểu "giang hồ". Họ kéo quân đến ở, chầu chực ngay tại nhà con nợ. Gia chủ phải nuôi cơm họ và chịu đựng tất cả những hoạt động hàng ngày của họ trong nhà là những ăn uống, bài tiết, đi tiểu... Mọi sinh hoạt đều diễn ra ngay trong nhà, tạo ra một môi trường bẩn thỉu và bệ rạc. Để khiến nhà con nợ trở nên xơ xác và hôi thối, những con nợ này thi nhau làm những việc đồi trụy như ăn uống, đi tiểu ở đâu thì tiểu đó, đến mức nhà cửa, cây cỏ và đất đai nát tanh. Mục đích của họ là làm cho gia đình chủ nợ phải chịu đựng, cho đến mức cảm thấy đau đớn. Điều này khiến gia đình phải tìm mọi cách để trả nợ một cách nhanh chóng. Đây thật sự là một kiểu đòi nợ độc đáo, chỉ kém anh chàng Chí Phèo đến gây sự và sẵn sàng đâm chém ở nhà Đội Tảo theo lệnh của Bá Kiến, như trong truyện Nam Cao ngày xưa. Bằng câu chuyện dân gian này, thành ngữ "ăn hại đái nát" đã ra đời với những ý nghĩa mà chúng ta đã biết: Chỉ vì một khoản nợ mà phải chịu trận / Ăn hại đái nát, người ta cười chê...
Trong điều kiện môi trường sống bị "hủy hoại" như vậy, rất ít người nợ có thể chịu đựng nổi và việc đòi nợ thường thành công. Ngày nay, cách đòi nợ độc đáo này có thể đã biến mất khỏi cuộc sống, do sự thay đổi về mặt kinh tế, nhận thức và pháp luật. Tuy nhiên, thành ngữ "ăn hại đái nát" vẫn được sử dụng phổ biến, dễ hiểu và dễ nhớ.
Với dân gian, miếng ăn thường được gắn liền với văn hóa. Hình thức tra tấn này khiến người nợ cảm thấy ngột ngạt, không thể chịu đựng, không ngon miệng và không yên giấc trong môi trường ô uế đó. Đây cũng là lý do tại sao dân gian có thành ngữ "nhất tội nhì nợ". Khi có tội, ta phải van xin, nói cũng không giúp được gì mà vẫn phải chịu trách nhiệm. Khi có nợ, ta phải van xin, nói đi nói lại cũng phải trả nợ. Vì vậy, người ta cho rằng, trong cuộc sống, khổ nhất là bị tội, rồi đến mắc nợ. Câu này ám chỉ sự than phiền về cuộc sống khó khăn của người vay nợ. Đồng thời, nó cũng khuyên người ta không nên làm điều xấu để tránh mắc tội và không nên tiêu phí cách đáng để tránh nợ. Nếu dính vào tội và nợ, không thể sống một cuộc sống ổn định, và đương nhiên, sẽ trở thành người "ăn hại đái nát", không đóng góp gì và làm khổ cho gia đình và người thân.
Để miêu tả một người vô tích sự, dân gian còn dùng cụm từ "ăn hại đái khai", "ăn không ngồi rồi", "ăn dầm nằm dề"… Theo giáo sư Đinh Đức Thành, miếng ăn là một hình ảnh phổ biến trong ca dao, tục ngữ và văn hóa dân gian. Điều này có thể được giải thích từ nhiều quan điểm khác nhau. Trong hoàn cảnh sống khó khăn, miếng ăn và nước uống là nhu cầu cơ bản hàng ngày mà thường không được thỏa mãn. Vì vậy, tâm lý coi trọng miếng ăn được thể hiện rõ ràng. Những dịp như Tết, cưới hỏi, giỗ, hỏi hỏi... đều liên quan đến việc ăn uống, và có rất nhiều thói quen xấu hoặc lời khen ngợi được gắn liền với miếng ăn. So với việc so sánh với một thứ khác, người nghe sẽ khó hình dung và khó truyền đi thông qua miệng người khác. Vì vậy, việc sử dụng miếng ăn để thể hiện các cảm xúc, hoặc chê trách, là điều dễ hiểu.
Theo các chuyên gia, thành ngữ được sử dụng phổ biến vì chúng dễ hiểu. Tra nguyên gốc từ chỉ là một cách tham khảo, không thay đổi ý nghĩa rõ ràng của thành ngữ. Khi sử dụng các thành ngữ này, không cần căn vặn đến việc có phù hợp với nguyên gốc hay không, vì hình ảnh đã không còn phổ biến và dễ hiểu như trước đây.
