Xyanua là một chất độc cực kỳ nguy hiểm. Chỉ với một lượng nhỏ khi hấp thu vào trong cơ thể, xyanua có thể gây tử vong tức thì. Trong tự nhiên, có nhiều loại thực vật chứa hợp chất xyanua, tiềm ẩn nguy hiểm với con người nếu không biết cách sử dụng. Vậy hãy cùng tìm hiểu về xyanua - chất gì, độc tính của chúng như thế nào, triệu chứng và cách xử trí khi bị nhiễm độc xyanua.
1. Xyanua là chất gì?
Xyanua là một hợp chất hóa học vô cơ có chứa nhóm cyano (C≡N). Xyanua không phải là một chất cụ thể mà là tên gọi chung của nhóm hợp chất. Trong tự nhiên, xyanua tồn tại ở nhiều trạng thái khác nhau như ở dạng khí không màu có hydro xyanua (HCN), xyanua clorua (CNCl) hoặc dạng tinh thể như kali xyanua (KCN), natri xyanua (NaCN). Hợp chất xyanua thường có mùi đặc trưng như mùi "hạnh nhân" của hợp chất kali xyanua. Tuy nhiên, một số hợp chất xyanua không có mùi nên rất khó để phát hiện ra.
Theo thông tin từ Trung tâm kiểm soát và phòng ngừa dịch bệnh Mỹ - CDC, xyanua là chất độc cực mạnh, gây nguy hiểm đến tính mạng con người chỉ với một lượng nhỏ. Liều gây ngộ độc của xyanua phụ thuộc vào dạng muối hay khí, thời gian tiếp xúc và đường tiếp xúc. Trong không khí, khi nồng độ hydro xyanua từ 110ppm trở lên trong 30 phút sẽ gây tử vong.
Xyanua là chất gì?
2. Hợp chất xyanua có ở đâu?
Hợp chất xyanua tồn tại xung quanh chúng ta. Thậm chí, chúng có thể có mặt trong những thực phẩm và nguyên liệu hàng ngày. Dưới đây là một số nơi chúng ta có thể tìm thấy xyanua:
-
Trong thực phẩm: Một số loại hạt như hạnh nhân, đậu ngự (lima), đậu nành, rau chân vịt (bina), củ sắn sống (khoai mì), măng nứa chứa hàm lượng xyanua cao. Măng tươi có chứa khoảng 230mg/kg măng củ. Một số loại quả như táo, mơ, đào cũng chứa một số hợp chất có thể tạo ra xyanua khi chuyển hóa.
-
Trong môi trường: Xyanua có mặt trong khói thuốc lá, khói trong các đám cháy hay khí thải xe hơi. Một số vi khuẩn, nấm và tảo cũng có thể giải phóng xyanua.
-
Trong cơ thể người: Xyanua kết hợp với một chất hóa học để tạo thành vitamin B12. Xyanua còn có trong một số hợp chất nitrile trong các dược phẩm như citalopram và cimetidine.
-
Trong sản xuất công nghiệp: Các ngành công nghiệp như khai thác mỏ, sản xuất thép, sản xuất hợp chất hữu cơ cũng tạo ra xyanua. Xyanua là chất gây ô nhiễm chính trong sản xuất thép, có thể gây ô nhiễm nguồn nước ngầm và đất.
Một số loại thực phẩm chứa xyanua
3. Cơ chế gây ngộ độc của xyanua
Xyanua là một chất độc cực kỳ mạnh với con người. Liều độc của xyanua khá thấp, khoảng 0,5mg/kg thể trọng. Với một người lớn, có thể bị tử vong khi tiếp xúc với lượng xyanua nhỏ hơn 50mg.
Xyanua hấp thụ rất nhanh vào cơ thể khi tiếp xúc với chất độc qua đường tiêu hóa, niêm mạc, đường hô hấp. Trong đó, khoảng 60% xyanua liên kết với protein và theo máu đi khắp các cơ quan trong cơ thể. Cơ chế gây độc tính của xyanua là do nó tạo liên kết không hồi phục với các enzyme quan trọng trong quá trình trao đổi oxy của cơ thể. Khi các enzyme này bị ức chế, chuỗi hô hấp bị ngưng trệ, các tế bào không thể lấy được oxy để sử dụng, dẫn đến hoại tử ngay cả khi cơ thể vẫn đầy oxy. Trong cơ thể, tim và não là hai cơ quan chịu ảnh hưởng nhiều nhất, do chúng sử dụng rất nhiều oxy.
4. Nguyên nhân gây ngộ độc xyanua
Ngộ độc xyanua xảy ra khi cơ thể tiếp xúc với các dạng xyanua trong môi trường hoặc qua thực phẩm. Dưới đây là một số nguyên nhân gây ngộ độc xyanua:
-
Nhiễm độc xyanua khi hít phải khói của các đám cháy hoặc khi làm việc trong môi trường tiếp xúc với xyanua.
-
Tiếp xúc với muối xyanua vô cơ sử dụng trong các ngành công nghiệp như luyện kim, sản xuất nhựa. Sử dụng hóa chất để xịt khử trùng mối, mọt, côn trùng hoặc khử trùng phòng thí nghiệm.
-
Ăn các loại thực phẩm chứa xyanua như hạt mơ, hạt táo, hạt đào, măng, sắn (khoai mì)... Khi ăn măng tươi chứa nhiều xyanua, dưới tác động của các enzym đường tiêu hóa, xyanua biến thành axit xyanhydric (HCN), gây độc và có thể dẫn tới tử vong.
5. Triệu chứng khi ngộ độc xyanua
Xyanua có thể gây ngộ độc cấp tính hoặc ngộ độc mạn tính. Khi ngộ độc cấp tính, chất độc phát tác nhanh, mạnh và dễ dẫn đến tử vong. Khi tiếp xúc với lượng nhỏ cyanide trong thời gian dài, sẽ dẫn đến ngộ độc mạn tính. Triệu chứng ngộ độc xyanua có thể xuất hiện rất nhanh chỉ sau vài giây tiếp xúc. Nạn nhân bị ngộ độc cấp tính thường xuất hiện các triệu chứng như đau đầu, chóng mặt, mệt mỏi, buồn nôn và nôn, thở gấp, nhịp tim đập nhanh và mạnh, cảm giác mơ hồ, bồn chồn, lo lắng... Trường hợp nặng hơn, nạn nhân có thể bị co giật, mất ý thức, ngừng tim, tổn thương phổi, suy hô hấp... Nếu không được cấp cứu kịp thời, xyanua có thể đe dọa tính mạng.
6. Điều trị ngộ độc xyanua
Ngộ độc xyanua có thể gây tử vong nhanh chóng, do đó cần thực hiện nhanh chóng các biện pháp sơ cứu nếu phát hiện bệnh nhân bị ngộ độc xyanua. Đầu tiên, cho nạn nhân uống nước đường glucose để làm chậm quá trình hấp thu xyanua vào cơ thể. Cùng với đó, cần nhanh chóng đưa nạn nhân đến cơ sở y tế gần nhất để cấp cứu.
Để điều trị hiệu quả cho nạn nhân, cần kết hợp cả hai quá trình giải độc và hồi sức.
6.1 Phương pháp giải độc xyanua
-
Biện pháp tăng thải độc: Rửa dạ dày cho nạn nhân nếu bị ngộ độc trong vòng 1 giờ. Hoặc cho uống than hoạt với liều 1g/kg.
-
Thuốc giải độc xyanua: Sử dụng các thuốc giải độc như hydroxocobalamin, amyl nitrit, muối nitrite hay xanh methylene, thiosulfate để chuyển hóa xyanua thành các chất không độc và thải ra khỏi cơ thể.
Các thuốc giải độc xyanua được sử dụng tùy theo từng trường hợp ngộ độc cụ thể của nạn nhân.
6.2 Điều trị hồi sức
-
Đặt đường truyền tĩnh mạch và đảm bảo thông khí cho nạn nhân.
-
Điều trị giảm huyết áp bằng cách truyền dung dịch NaCl 0,9%.
-
Ngừng tuần hoàn: Cấp cứu kéo dài, có thể tới 3-5 giờ vẫn phục hồi hoàn toàn.
Xyanua là một chất độc rất mạnh, gây nguy hiểm với tính mạng con người. Vì vậy, chúng ta cần hết sức cẩn trọng trong quá trình làm việc để tránh tiếp xúc và ngộ độc xyanua. Trong trường hợp xảy ra ngộ độc, cần nhanh chóng cấp cứu cho nạn nhân để hạn chế nhiều nhất các nguy hiểm có thể xảy ra.
