Hạt Bo Bo, còn được gọi là Hạt Ý Dĩ, là loại hạt của cây Lúa miến (Sorghum) có thể được sử dụng như một loại thực phẩm thay thế gạo. Đặc biệt, Hạt Ý Dĩ cũng được sử dụng trong Đông y với các tác dụng như trừ tý, kiện tỳ, chỉ thống, điều trị viêm phổi, tiêu chảy, gân co quắp không duỗi thẳng được, và nhiều tác dụng khác.
Mô tả dược liệu hạt Bo Bo
1. Đặc điểm sinh thái
Bo Bo là loại cây thân thảo, sống hàng năm, có thân cao khoảng 1 - 1.5m, nhẵn bóng và không phân nhánh. Lá cây hẹp, dài từ 10 - 40cm, đầu lá nhọn, có gân nổi song song và gân giữa rõ ràng. Hoa của Bo Bo đơn tính, phát triển ở các kẽ lá. Hoa đực mọc ở phía trên, còn hoa cái mọc ở phía dưới, có 3 nhị. Quả của cây Bo Bo được bao bọc bởi các bẹ của lá bắc và có lớp vỏ màu trắng trân châu.
2. Bộ phận sử dụng dược liệu
Hạt Bo Bo được sử dụng làm dược liệu, trong Đông y còn gọi là Ý Dĩ nhân. Các loại hạt to, béo có màu trắng ngà được cho là có chất lượng tốt.
Phần nhân hạt Bo Bo được ứng dụng để làm dược liệu.
3. Phân bố
Cây Bo Bo có nguồn gốc ở Đông Á và bán đảo Malaysia. Hiện nay, cây này đã được di thực và gieo trồng ở nhiều nơi trên thế giới, bao gồm Trung Quốc và miền Nam Hoa Kỳ để làm thực phẩm và dược liệu. Ở Việt Nam, cây Bo Bo thường mọc hoang ở những nơi ẩm mát, ven các bờ suối ở Nghệ An, Hà Tĩnh, Lai Châu, Thanh Hóa. Ngoài ra, cũng có một số tỉnh miền Nam như Tiền Giang, Bến Tre, Vĩnh Long tìm thấy hạt Bo Bo với tên gọi là hạt Cườm.
4. Thu hái - Sơ chế
Hạt Ý Dĩ thường được thu hái vào tháng 8 - 10 khi quả đã chín. Thu hoạch cần cắt cả cây mang đi khơi khô sau đó đập cho hạt rơi ra. Vỏ cứng bên ngoài của hạt Bo Bo được bỏ, chỉ lấy phần nhân bên trong.
Các bào chế dược liệu Ý Dĩ nhân:
Có thể dùng sống hoặc xay nhuyễn với cám (tỷ lệ 50kg hạt Bo Bo sử dụng 5kg cám). Xay nhuyễn liên tục cho đến khi hạt có màu vàng nhạt, sau đó bỏ cám đi, để nguội và bảo quản để dùng dần (theo Đông Dược Học Thiết Yếu).
5. Bảo quản dược liệu
Nhân Bo Bo nên được bảo quản ở nơi thoáng mát, khô ráo, tránh độ ẩm cao và côn trùng.
6. Thành phần hóa học
Theo Trung Dược học, nhân Bo Bo chứa một số thành phần hóa học như Vitamin B1, Leucine, Lysine, Arginine, Coixenolide và Coixol. Ngoài ra, một số nghiên cứu cũng cho biết Bo Bo còn chứa Coixenolide, Chất béo, Linoleic Acid, Stearic Acid, Palmitic Acid, Cis - 8 - Octadecenoic, A - Monoolein, Transferuloylstigmastenol, Erans - Feruloylcampes tenol, Coixan A, B, C.
Vị thuốc hạt Bo Bo
Bo Bo có tính hơi hàn và vị ngọt nhạt, thường được sử dụng như một loại dược liệu và thực phẩm.
1. Tính vị
Theo Bản Kinh, Bo Bo có tính hơi hàn và vị ngọt. Theo Thực Liệu Bản Thảo, Bo Bo có tính bình. Theo Biệt Lục, Bo Bo không chứa độc tố. Theo Bản Thảo Kinh Tập Sơ, Bo Bo có tính hơi hàn và vị ngọt nhạt.
2. Quy kinh
Theo Bản Thảo Cương Mục, Bo Bo vào kinh Phế, Tỳ, Thận. Theo Lôi Công Bào Chế Dược Tính Giải, Bo Bo quy vào Tỳ, Vị, Can, Phế, Đại tràng. Theo Bản Thảo Hối Ngôn, Bo Bo quy vào kinh thủ thái âm Phế, Túc dương minh vị.
3. Tác dụng dược lý
Theo y học hiện đại:
- Tác dụng lên hệ thống hô hấp: Dầu chiết từ nhân Bo Bo có thể kích thích hô hấp. Sử dụng liều cao có thể làm giãn phế quản.
- Tác dụng lên các cơ vân: Dầu trích từ Ý Dĩ có thể làm giảm co bóp cơ vân. Tác dụng này có thể ảnh hưởng đến cơ trơn, giúp cơ trơn thư giãn mà không gây tác động đến hệ thống thần kinh.
- Tác dụng lên các tế bào khối u: Ý Dĩ nhân có thể ức chế sự phát triển của một số tế bào ung thư.
- Độc tính: Thí nghiệm trên chuột nhắt khi sử dụng liều 5 - 10g / kg chích dưới da có thể gây độc.
Theo y học cổ truyền:
- Lợi thấp
- Kiện tỳ
- Bài mủ
- Thư cân, lợi khớp, giảm đau tê nhức
- Trừ tà khí bất nhân
- Chủ gân có rút cấp tính, tay chân đau nhức không duỗi ra được, phong thấp tý, hạ khó, khi uống lâu có thể ích khí, làm cơ thể có cảm giác nhẹ nhàng (theo Bản Kinh).
- Trị nhiệt phong, gan mạch co rút cấp tính, chủ phế khí, nôn ra máu, mủ, ho đờm nghịch lên, phá kết độc ở ngũ tạng (theo Dược Tính Luận).
- Trừ khí xâm nhập vào người gân đau nhức gân xương, lợi trường vị, làm tiêu thũng (theo Biệt Lục).
4. Cách dùng - Liều lượng
Ý Dĩ có thể được sử dụng làm thức ăn và dược liệu. Có thể dùng ăn hoặc sắc thuốc, dùng độc vị hoặc kết hợp với các loại dược liệu khác. Liều lượng khuyên cáo là 12 - 80g mỗi ngày.
Bài thuốc sử dụng hạt Bo Bo
Hạt Bo Bo thường được sử dụng để trừ thấp, kiện tỳ, chữa gân co rút không thể duỗi thẳng.
-
Điều trị phong thấp, đau nhức cơ thể, nghiêm trọng về trưa và chiều
- Thành phần: Nhân Bo Bo (40g), Cam thảo (40g), Hạnh nhân (30 hạt), Ma hoàng (120g).
- Pha sắc với 4 chén nước, đến khi cạn còn 1.5 chén thì gạn lấy nước. Lại cho thêm 3 chén nước sắc đến khi còn 1 chén. Hòa chung hai chén thuốc thành một chén, chia thành 3 lần uống trong ngày.
-
Điều trị trị trường ung chữa vỡ mủ
- Bài thuốc thứ nhất: Nhân Bo Bo (40g), Bại tương (40g), Phụ tử (8g).
- Pha sắc thành thuốc và uống.
-
Chữa ngực đau
- Sử dụng Ý Dĩ nhân (40g), Ngưu tất, Sinh địa, Cam thảo, Ngũ gia bì, Thạch hoạt.
- Pha sắc thành thuốc và uống.
-
Chữa họng sưng đau, có nhọt sưng
- Sử dụng một lượng vừa đủ nhân Bo Bo, nhai nuốt là khỏi.
-
Chữa người hay giận dữ, nóng nảy, tiểu buốt, đau
- Sử dụng Ý Dĩ mễ (20g), sắc với 2 chén nước. Sau đó, gia thêm Cam thảo (16g) hoặc Nho khô (40g), đun sôi lại, lọc bỏ bã, dùng nước uống.
-
Điều trị người lãnh khí
- Sử dụng hạt Bo Bo giã cho thật sạch, nấu ăn như cơm.
Còn nhiều bài thuốc khác sử dụng hạt Bo Bo để điều trị các bệnh lý khác nhau. Tuy nhiên, nếu bạn muốn sử dụng Bo Bo như một dược liệu, hãy tham khảo ý kiến của bác sĩ chuyên môn.
Lưu ý khi sử dụng hạt Bo Bo
- Phụ nữ mang bầu không nên sử dụng (theo Phẩm Hối Tinh Yếu).
- Người bị thận thủy bất túc, Tỳ âm bất túc, có thai, khí hư hạ hãm không nên sử dụng (theo Đắc Phối Bản Thảo).
- Người bệnh táo bón, hạn nhập gân, Tỳ hư không có thấp, hơi thở ngắn không nên sử dụng (theo Bản Thảo Kinh Sơ).
- Người táo bón, tân dịch khô, có thai nên kiêng dùng (theo Lâm Sàng Thường Dụng Trung Dược Thủ Sách).
- Dùng lợi thấp dùng sống, kiện tỳ sao lên dùng.
Hạt Bo Bo được sử dụng để nhiệt khí, điều trị tế thấp. Tuy nhiên, khi sao lên có thể kiện tỳ, hóa thấp nên thường được sử dụng để điều trị thấp nhiệt, tiêu mủ và tiêu thủng. Mặc dù được sử dụng như một loại lương thực, nhưng nếu sử dụng Bo Bo như dược liệu, người dùng nên trao đổi với thầy thuốc chuyên môn.
Bệnh viện Nguyễn Tri Phương - Đa khoa Hạng I Thành phố Hồ Chí Minh Facebook: facebook.com/BVNTP YouTube: youtube.com/bvntp
